فرصت‌های تنوع قومیت در ایران

اندیشکده راهبردی تبیین – جمهوری اسلامی ایران با تمدنی چند هزار ساله دارای ملتی متشکل از اقوام مختلف در ساختار جمعیتی خود می‌باشد که این تنوع قومیتی تاکنون در نگاه برخی از برنامه ریزان و مدیران کلان کشوری به عنوان آسیب به انسجام کشور وگاهی نیز تهدیدی برای امنیت ملی به شمار رفته ولی واقعیت این است اگر با رویکرد ایجابی به قومیت نگاه شود فرصت‌های طلایی را می‌توان برای توسعه داخلی و تحکیم روابط منطقه‌ای با کشورهای همسایه پیدا کرد که حتی برخی از کشورهای توسعه یافته دنیا مانند کانادا، آمریکا و کشورهای اروپایی برای تنوع قومی با صرف هزینه‌های فراوان در جهت تسهیل مهاجرت اقوام مختلف به کشورها خود اقدام می‌کنند و خداوند متعال این موهبت را به ج.ا.ایران با اقوام مختلف در طول تاریخ عطا کرده است و هم‌اکنون این اقوام خود را ذاتاً متعلق به ایران دانسته و سالیان سال در کنار هم به آبادانی و اعتلای نام آن در پهنه گیتی همت گمارده‌اند.

اخیراً رهبر معظم انقلاب اسلامی حضرت امام خامنه‌ای (مدظله‌العالی) در جمع مردم ولایت مدار آذربایجان فرمودند: «کشور ما متشکّل است از زبان‌های مختلف، از قومیت‌های مختلف؛ ترکی هست، فارسی هست، عربی هست، بلوچی هست، لری هست، کُردی هست؛ این یک تنوّع است و این تنوّع فرصت است.»

می‌خواهیم در این مقاله از منظری متفاوت از آنچه تاکنون در خصوص تهدیدهای ناشی از تنوع قومیتی در کشور بررسی شده بنگریم فرصت‌هایی که در صورت استفاده درست مسئولین می‌تواند شتاب بیشتری به حرکت توسعه و پیشرفت کشور داشته باشد.

تنوع اقوام در ایران

اکثر ملت ایران قوم فارس بوده و بر اساس آمار سال ۱۳۷۵، ۷۳ الی ۷۵ درصد جمعیت ایران را تشکیل می‌دهند. بعد از فارس‌ها، آذری‌ها ۱۵ الی ۱۷ درصد هستند و ۵/۳ الی ۵ درصد به سومین گروه قومی، یعنی کردهای سنی و شیعه در غرب کشور اختصاص دارد و سپس قوم عرب در جنوب و غرب با ۳ درصد و قوم بلوچ ۲ درصد و ترکمن‌ها ۵/۱ درصد از کل جمعیت کشور را تشکیل می‌دهند.[۱]

موقعیت جغرافیایی و قومیت

 موقعیت جغرافیایی به عنوان یکی از عوامل ثابت جغرافیایی، در کنار وسعت خاک و موقعیت توپوگرافیک در ارتباط با نقش و کارکرد گروه‌های قومی تأثیر متفاوتی را بر جای می‌گذارد. مشخصاً برای قومیت‌ها، موقعیت مناسب جغرافیایی امکان طرح درخواست‌های هویتی قومی را فزونی می‌بخشد. این موقعیت مناسب از نظر قومیت‌ها در ویژگی‌های زیر تبلور می‌یابد:

 استقرار در حاشیه مرزها: بعد مسافت مانع از دسترسی سریع و کم هزینه قوای نظامی دولت مرکزی به این مناطق می‌شود و در مقابل امکان تحرکات قومی را فراهم می‌نماید.

 وجود جمعیتی از هم تباران خونی و فرهنگی در آن سوی مرز: استقرار جمعیت مشابه به لحاظ آیینی، زبانی، فرهنگی و نژادی در آن سوی مرز پشتوانه مناسبی برای قومیت‌هاست.[۲]

 موقعیت مناسب توپوگرافیک: وجود ناهمواری‌ها، کوه‌ها، جنگل‌ها، رودها و خط مسیر مرزها، بستر مناسبی برای رهبران قومی در طرح درخواست‌های خود در برابر دولت مرکزی پدید می‌آورد. موضوع تنوع قومی در متن ژئوپلیتیک ایران فرصت‌های توسعه کشور را فراهم می‌سازد.[۳]

داشتن قومیت‌های مشابه در کشورهای همسایه می‌تواند از طریق مراودات فرهنگی و ارتباطات مردمی صورت پذیرد و زمینه‌ساز نفوذ فرهنگی ایران شود. با رشد فرآیند خودآگاهی قومی و تلاش فرهنگی به‌عنوان راهبردهای مهم نظام می‌توان با گسترش آموزش مدارس و مراکز آموزش عالی، بخشی از فارغ‌التحصیلان و نخبگان علمی هر قومی را به فرهنگ ایران اسلامی آشنا نمود و دایره دیپلماسی عمومی کشور را تا شعاع منطقه‌ای تقویت نمود.

فرصت‌های پیش‌آمده از قومیت‌های متنوع

قومیت در ابعاد داخلی و خارجی می‌تواند برای یک کشور مزیت‌ها و ظرفیت‌هایی را ایجاد نماید که می‌بایست به ابعاد مثبت وجود اقوام مختلف در مجموعه یک کشور توجه و از این پتانسیل استفاده بهینه نمود که ابعاد داخلی و خارجی تنوع قومیتی را به تفصیل به شرح ذیل بیان می‌کنیم:

الف) ابعاد داخلی

-حفظ و حراست از مرزها: ایران با ژئوپلیتیکی استثنایی که با ۱۵ کشور همسایه مرز مشترک دارد و همان‌طور که مشاهده می‌شود بخشی از  اقوام کرد، ترک، بلوچ و عرب در ایران و بخشی از آن‌ها در مناطق هم‌جوار کشورهای همسایه اسکان یافته‌اند. همچنین قومیت‌های ساکن مرز با جغرافیا و اقلیم و شرایط آب‌وهوایی محل سکونتشان کاملاً آشنا می‌باشند و می‌توانند از منطقه مرزی محل سکونتشان بهتر محافظت نمایند و چنانچه به تاریخ نگاهی بیندازیم و فداکاری و از جان گذشتگی این اقوام را برای حفاظت و حراست از مرزهای سرزمینمان را به عینه مشاهده می‌کنیم.[۴]

-تکامل هویت به جهت اینکه ایران از منظر ترکیب قومی و مذهبی، جامعه‌ای ناهمگون محسوب می‌شود و این تفاوت‌ها برای هر گروه قومی هویت و شخصیت مستقل و متمایزی را دارا می‌باشد می‌تواند هویت ملی جامعه را متکامل کند. به‌گونه‌ای که موجب تقویت جایگاه هویت ملی با همپوشانی خرده فرهنگ‌های قومیتی گردد.

-امروزه بسیاری از کشورهای پیشرفته دنیا برای گسترش و ارتقا ژن هوش و استعداد و فیزیولوژی جسمی نسل آینده ملتشان به بحث جذب نخبگان علمی و ورزشی روی آورده‌اند آن‌ها با تسهیل قوانین مهاجرت و ایجاد تابعیت برای نخبگان جهان سوم؛ توانسته‌اند از پتانسیل ژنتیکی قومیت‌ها و نژادهای مختلف استفاده نمایند. کشور ما ایران با داشتن اقوام مختلف از این مزیت ذاتی برخوردار می‌باشد.

– بومی کردن سیاست‌های نظام از طریق قومیت‌ها: از آنجا که هرکدام از قومیت‌ها در یک فضای جغرافیایی دارای خرده فرهنگ‌های مختلف می‌باشند و مردم این مناطق با زبانی خاص و آداب و رسوم و علایق و سلایق همان قومیت رشد و پرورش پیداکرده‌اند اگر کار طرح‌ریزی و اجرای سیاست‌های کشور از کانال فرهنگ هر قومیت ارائه شود می‌تواند باعث درک و فهم مردم منطقه و انسجام درونی وحدت قومیت با نظام شود. مناسب‌ترین الگوی سیاست قومی، سیاستی است که معطوف به تقویت همبستگی و انسجام ملی شود و موجب تحقق نوعی هویت و وحدت ملی گردد.

– یکی از موضوعات مهم و مسئله‌ساز در منطقه غرب آسیا عدم انطباق مرزهای سیاسی با مرزهای قومی و فرهنگی است. مرزهای سیاسی کشورمان نیز به‌گونه‌ای است که اقوام ترک، کرد، عرب، بلوچ و ترکمن در دو سوی آن واقع شده‌اند؛ و برخی از این اقوام در دو، سه و حتی چهار کشور گسترش یافته‌اند که تنوع قومیتی به عنوان یک واقعیت تاریخی- سیاسی همواره با جغرافیای سیاسی ایران پیوند خورده است. ولی اگر در حال حاضر نگاهی به قومیت‌های ساکن در مرز ایران بیندازیم به خاطر تأکیدات مقام معظم رهبری برای رسیدگی دولتمردان به این نواحی، رضایت مردمی و احساس تعلق قومیت‌های مختلف به نظام را می‌بینیم و حتی باعث تمایل قومیت‌های مشابه در آن‌سوی مرز به نظام مقدس جمهوری اسلامی گردیده است.

موضوع بسيار مهم مورد تأکيد مقاله شناخت تعداد کمی از فرصت‌ها حضور اقوام مختلف در ایران بود که سایر پژوهشگران و صاحب‌نظران را ترغیب به شناخت بیشتر ابعاد تنوع قومیتی نماید و همچنین مدیران کلان جامعه را به جای بهره‌برداری سیاسی در ایام انتخابات و دادن وعده‌های غیرقابل اجرا به سمت فعال کردن ظرفیت‌ها و پتانسیل‌های تنوع قومیتی برای پیشرفت و آبادانی کشور و گسترش حوزه نفوذ منطقه‌ای جمهوری اسلامی ایران هدایت نماید.

تعدد قومی یا تکثر فرهنگی

تنوع و تکثر قومی یا به عبارتی فرهنگی ملت ایران فرصت بزرگی است که فرا روی نظام اسلامی قرارگرفته است و ایران اسلامی با اتکای به این منبع عظیم و سرشار است که قادر به بقای فرهنگ و تمدن اسلامی و ایرانی در برابر جریان جهانی‌سازی فرهنگی است. از این‌رو اتخاذ رهیافت‌های مبتنی بر تکثر فرهنگی در سیاست گذاری‌های کلان می‌تواند بهترین و بیشترین بهره را عاید کشور نماید و در شکل‌دهی هویت ملی مؤثر واقع شود.

با این حال می‌بایست به بعد مثبت وجود اقوام مختلف در مجموعه یک کشور نیز توجه و از این پتانسیل استفاده بهینه نمود. علی‌رغم اینکه حکومت و مدیریت بر ملت‌های کثیر القوم ویژگی و توانمندی خاصی می‌طلبد، اما به موضوع گوناگونی قومی نمی‌بایست به دید تهدید نگریست بلکه تنوع قومی و تکثر فرهنگی فرصت‌های فراوانی را نیز فراروی حکومت‌ها و از جمله جمهوری اسلامی ایران قرار می‌دهد که در صورت شناخت و برنامه‌ریزی برای آن کارائی و اقتدار نظام را افزایش می‌دهد و حوزه تأثیر آن از مرزهای سیاسی فراتر می‌رود.

تنوع قومی عامل توزیع فضایی جمعیت

فضای جغرافیایی کشور بگونه ای است که تفاوت‌های اقلیمی و اقتصادی بسیاری در بین مناطق مختلف وجود دارد. بخشی از نابرابری‌های اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی نیز معلول ویژگی‌های جغرافیایی مناطقی است که از مواهب طبیعی کم‌بهره‌اند.

در این شرایط تنوع قومی و علایق ویژه اقوام به زادگاه و تاریخ و فرهنگ بومی و محلی آنان زندگی دشوار در مناطق گرم و خشک و کم باران یا کوهستانی، سرد و صعب‌العبور را برای ساکنین این مناطق قابل تحمل می‌کند.

شاید از این نظر تنوع و تعدد قومی موهبتی است که به توزیع فضایی جمیعت در پهنه سرزمین منجر گردیده و پاره‌ای دیگر از نیازهای کشور از جمله امکان بهره‌وری از مناطقی که شرایط زندگی دشوار است را فراهم و حتی دفاع سرزمینی از این مناطق را امکان‌پذیر می‌سازد با وجود این دولت موظف است در برابر مزیت‌های جغرافیایی سایر مناطق امکانات اولیه اشتغال، رفاه و بهداشت و آموزش را برای جمیعت ساکن در این مناطق فراهم آورد.[۵]

تنوع قومی عامل رقابت بین اقوام

این مزیت نیز یکی دیگر از فرصت‌هایی است که تنوع قومی به همراه دارد و در صورت برنامه‌ریزی، انگیزش‌های بسیاری را برای توسعه مناطق فراهم می‌آورد و نشاط اقتصادی و عمرانی لازم را در مردم و مسئولان ایجاد می‌کند و از تبعیض و بی‌عدالتی‌هایی فضایی پیشگیری نموده توسعه متوازن را تضمین می‌کند.

ب) ابعاد خارجی تنوع قومیتی

قومیت‌ها در ماورای مرزهای سیاسی ایران نیز گسترش جغرافیایی دارند. قوم بلوچ شرق ایران با ناحیۀ بلوچستان پاکستان و افغانستان و قوم ترکمن شمال شرقی ایران با آسیای مرکزی پیوستگی دارند. قوم آذری و ترک با کشورهای آذربایجان و ترکیه اشتراکاتی دارند و قوم کرد مستقر در کردستان و غرب کشور با منطقه وسیعی از شمال سوریه و عراق و ترکیه در جنوب و جنوب غربی کشور، اعراب ساکن در جزایر و سواحل خلیج‌فارس و خوزستان، با اعراب کشورهای عرب حاشیه خلیج‌فارس و منطقه غرب آسیا واقع است، تجانس دارند. در غرب ایران نیز بخش کردستان با ناحیۀ شمال عراق و سوریه و ترکیه دارای پیوند جغرافیایی‌اند و این در همه حوزه‌های برون‌مرزی ایران اعم از تبادلات اقتصادی، روابط بین‌الملل و سیاست خارجه و منطقه‌ای، رایزنی فرهنگی و اجتماعی، گسترش انقلاب اسلامی تأثیر بسزایی دارد.

• نفوذ فرهنگی در کشورهای مختلف منطقه

داشتن قومیت‌های مشابه در کشورهای همسایه می‌تواند از طریق مراودات فرهنگی و ارتباطات مردمی صورت پذیرد و زمینه‌ساز نفوذ فرهنگی ایران شود. با رشد فرآیند خودآگاهی قومی و تلاش فرهنگی به‌عنوان راهبردهای مهم نظام می‌توان با گسترش آموزش مدارس و مراکز آموزش عالی، بخشی از فارغ‌التحصیلان و نخبگان علمی هر قومی را به فرهنگ ایران اسلامی آشنا نمود و دایره دیپلماسی عمومی کشور را تا شعاع منطقه‌ای تقویت نمود.

– قومیت‌های فرامرزی و قابلیت تعاملات اقتصادی

علایق مشترک قومیت‌هایی که در دو سوی مرزهای سیاسی قرار دارند زمینه‌های بسیار مطلوبی را برای تعاملات فرهنگی و اقتصادی فراهم می‌آورد. بخش عمده‌ای از تعاملات اقتصادی بین کشورهای همسایه می‌تواند از طریق مبادلات مرزی و توسط تعاونی‌های مرزنشین انجام شود تا علاوه بر تحقق سیاست‌های اقتصادی موجبات شکوفایی اقتصادی مناطق محروم و حاشیه‌ای کشور را نیز فراهم آورد.

ایجاد شبکه‌ای از عوامل قومی در کشورهای حریف و هدف به‌منظور کسب اخبار و اطلاعات و همچنین انجام فعالیت‌های نامحسوس برای برد سیاست خارجی کشور می‌تواند یک مزیت نسبی قومیت برای کشور محسوب شود و بیشتر به جهت استقرار اقوام ایرانی در حاشیه کشور، تردد و رابطه آن‌ها با کشورهای هم‌جوار و نفوذپذیری مرزها باعث استخدام و به‌کارگیری افراد با انگیزه‌های قومی گردد.

– تنوع قومی و توسعه حوزه تأثیر ملی

همبودی اقوام ترک، لر، کرد، بلوچ و ترکمن در کنار سایر اقوام اگرچه الزامات خاصی را برای مدیریت جامعه ایرانی در پی داشته اما تنوع قومی در ترکیب جمعیتی ایران فرصت‌های جدیدی را نیز فراروی مدیریت کشور قرار داده است. زبانه‌های اقوام ایرانی در ورای مرزهای سیاسی امتداد یافته‌اند. اگر از این طریق بخش‌های داخلی از تحولات فرامرزی متأثر می‌شوند به همین ترتیب تحولات سیاسی، فرهنگی و اقتصادی درون‌مرزی اقوام نیز می‌تواند زبانه‌های قومی آن‌سوی مرز را متأثر سازد.

ایران کوشیده در کشورهای هم‌زبان یا دارای مشترکات قومی و فرهنگی نقش فعالی ایفاء نماید. کردستان عراق همواره از حمایت‌های انسان دوستانه ایران در تقابل با رژیم استبدادی بعث برخوردار بوده است. امروز کمک‌های بی‌دریغ ایران به مردم مسلمان عراق برای رسیدن به آرامش و بازسازی کشور پس از ویرانی‌هایی که اشغالگران بر جای گذاشته‌اند همچنان ادامه دارد.

نتیجه‌گیری

تنوع قومی فرصت‌هایی را برای کشور به همراه دارد که در صورت استفاده نکردن از این فرصت‌ها و هدایت نشدن این پتانسیل می‌تواند به شکل تهدید ظهور و بروز یابد. برای توسعه فرصت‌های ناشی از تنوع قومی نیز تدابیر و سیاست‌های لازم بایستی تدوین شود.

موضوع بسیار مهم مورد تأکید مقاله شناخت تعداد کمی از فرصت‌ها حضور اقوام مختلف در ایران بود که سایر پژوهشگران و صاحب‌نظران را ترغیب به شناخت بیشتر ابعاد تنوع قومیتی نماید و همچنین مدیران کلان جامعه را به جای بهره‌برداری سیاسی در ایام انتخابات و دادن وعده‌های غیرقابل اجرا به سمت فعال کردن ظرفیت‌ها و پتانسیل‌های تنوع قومیتی برای پیشرفت و آبادانی کشور و گسترش حوزه نفوذ منطقه‌ای جمهوری اسلامی ایران هدایت نماید.